Jak dzieci rozumieją śmierć?

Żałoba dzieci oraz ich rozumienie życia i śmierci w dużej mierze zależą od ich wieku.

Dzieci w wieku 0-3 lat doświadczają śmierci jako straty, separacji lub porzucenia. Nie rozumieją jednak ostateczności śmierci.

Dzieci w wieku 3-6 lat mają pewność, że wszystko jest tymczasowe i wszystko można zmienić na lepsze. Ich myślenie jest życzeniowe i wyobrażają sobie, że ich myśli i pragnienia mogą doprowadzić do zmiany. Mogą uważać się za winnych śmierci bliskiej osoby, ale może być też odwrotnie, czyli mogą myśleć, że mogą kogoś ożywić, będąc szczególnie posłusznym lub pragnąc tego wystarczająco gorąco.

6-8 latki zaczynają rozumieć ostateczność śmierci. Jednak postrzegają to głównie jako wynik jakiegoś wypadku lub starości. Często bardzo interesują się przebiegiem wydarzeń, które doprowadziły do śmierci i zastanawiają się, co dzieje się po śmierci człowieka.

Po 9 roku życia dzieci uświadamiają sobie, że śmierć oznacza ostateczność i jest nieodwracalna. Zdają sobie sprawę, że umierają wszyscy, łącznie z nimi samymi. W tym wieku dzieci zaczynają wykazywać więcej „dorosłych“ reakcji na stratę i smutek.

Reakcje dzieci na utratę bliskiej osoby

Dzieci, które doświadczają traumy i straty, nie zawsze reagują w sposób typowy, ponieważ ich przeżywanie żałoby jest jak u każdego z nas bardzo indywidualne a zarazem ściśle powiązane z etapem rozwojowym dziecka. Osoba, która jako małe dziecko doznała straty, często musi ją przepracować na każdym nowym etapie rozwoju. W rezultacie poczucie straty często będzie powracać u dzieci, nawet do wieku dorosłego. Dziecięcy smutek spowodowany utratą bliskiej osoby jest trudny do udźwignięcia zarówno dla samego dziecka jak i jego najbliższych.

Wymaga od dorosłych gotowości, na ponowne przepracowanie straty na każdym nowym etapie rozwoju dziecka. Takimi etapami mogą być np. rozpoczęcie nauki w szkole, zmiana szkoły, okres dojrzewania czy wszelkie inne zmiany w sytuacji życiowej dziecka.
Dzieci, które doświadczają żałoby lub innej traumy, mogą wykazywać zaburzenia w zachowaniu, pogorszenie w nauce i zachwiania w tempie rozwoju oraz różnego rodzaju objawy somatyczne.

Objawy somatyczne jakie mogą pojawić się u dzieci w żałobie:

Odrętwienie – uczucie pustki, poczucie nierealności – zwykle jest to pierwsza reakcja na wstrząs. Dziecko może być niezdolne do poruszania się i logicznego myślenia.

Duszności – może pojawić się uczucie ucisku w gardle i trudności w oddychaniu.

Zaburzenia snu – często występują trudności z zasypianiem i budzenie się w nocy z płaczem.

Zmęczenie – trudności ze snem mają swoje konsekwencje, a wszechogarniający żal szybko pochłania zasoby energii, więc dziecko może cały czas być zmęczone.

Zmienny apetyt – brak apetytu lub zajadanie się słodyczami i przekąskami, nawet w przypadku braku ochoty na jedzenie.

Ból brzucha – odczucie ucisku w żołądku, mdłości, a często także wymioty.

Ból głowy – częste uskarżanie się na ból głowy w okolicy czoła i w skroniach, a także odczuwanie światłowstrętu.

Nocne moczenie –ponowne, bezwiedne oddawanie moczu w trakcie snu, nawet jeśli od dłuższego czasu dziecko potrafiło kontrolować swoje potrzeby fizjologiczne.

Ból –odczuwanie bólu w konkretnym miejscu lub też w całym ciele.

Uczucia i emocje jakie mogą pojawić się u dzieci w żałobie:

Dziecko może doświadczać drażliwości emocjonalnej, m. in. gniewu i poirytowania bez wyraźnego powodu.

Lęk separacyjny –dziecko cierpi i odczuwa lęk każdorazowo, gdy rodzic lub opiekun musi się z nim rozstać nawet z takiego powodu jak wyjście do pracy lub szkoły.

Strach, przed utratą innych bliskich –dziecko może być przerażone, że umrze jego rodzic lub rodzeństwo.

Myśli o śmierci – dziecko dużo myśli o tym, jak ludzie umierają, co się dzieje, gdy umierają i co się z nimi dzieje po śmierci.

Trudności w nauce –dziecko ma trudności z koncentracją i wykonywaniem przydzielonych mu zadań.

Poczucie winy –dziecko może czuć się winne śmierci bliskiej osoby z powodu czegoś, co zrobiło lub czego nie zrobiło.

Lęk związany ze szkołą – dziecko nie czuje się zdolne do nauki, m.in. ze względu na oddzielenie od rodziców i domu oraz na odczuwaną bezbronność w relacjach z kolegami szkolnymi i nauczycielami. Dziecko chce przede wszystkim pozostać w bezpiecznym dla niego domu.

Depresja – dziecko wydaje się nie cieszyć się niczym, nie potrafi znaleźć żadnego zajęcia, może godzinami siedzieć i spoglądać w pustkę. Źle reaguje na wszelkie próby kontaktu.

Możliwe objawy behawioralne u dzieci w żałobie:

Wszystkie poniżej wymienione zachowania i reakcje bywają typowe w okresie żałoby, mogą one pojawić się w różnych okresach rozwoju dziecka i przebiegać falowo.

Regresja w rozwoju –może dojść do regresji w rozwoju mowy, może powrócić moczenie się.

Nadwrażliwość emocjonalna –najdrobniejsze szczegóły, takie np. jak strofowanie innego dziecka, mogą wywołać poczucie strachu i płacz.

Trudne zachowanie –dziecko ukrywa swoje uczucia za trudnym, nieakceptowalnym zachowaniem, odnosi się nieodpowiednio do nauczycieli i innych, którzy próbują się wpływać na jego zachowanie.

Napady złości – dziecko źle reaguje na polecenia i zakazy – może reagować krzykiem, a nawet niszczyć przedmioty lub próbować kogoś skrzywdzić.

Obojętność –brak zainteresowania kontaktem z innymi, dziecko nie wykazuje też zainteresowania żadnym hobby czy zajęciami towarzyskimi, nawet takimi, w których wcześniej z przyjemnością uczestniczyło.

Potrzeba przyciągnięcia uwagi –gdy dziecko spędza czas z rodzicem lub np. nauczycielami, nieustannie próbuje zwrócić na siebie uwagę, np. przerywając zajęcia prowadzone przez nauczycieli czy rozmowy telefoniczne rodziców, itp.

Strach przed samotnością –dziecko nie chce i nie potrafi zostawać samo w domu, nawet jeśli wcześniej, przed doświadczeniem straty, akceptowało takie sytuacje.

Przestępstwa, m.in. kradzież –dziecko intensyfikuje swoje np. dokonując kradzieży. Często towarzyszy temu ukryte pragnienie, by otrzymać więcej uwagi ze strony najbliższych i otoczenia.

Nieprawidłowy przebieg żałoby u dzieci

Chociaż większość reakcji i zachowań w sytuacji, gdy dziecko doznało traumy i doświadczyło straty jest normalne, to jednak nie możemy tłumaczyć utrzymującego się przez bardzo długi czas złego samopoczucia fizycznego i załamania emocjonalnego, przeywaniem przez dziecko żałoby. Jeśli dziecko, które doznało traumy nie poradzi sobie ze swoim żalem, zostaje uwięzione w procesie żałoby. Pojawiają się wówczas nieprawidłowe objawy, które mogą zakończyć się poważnym kryzysem psychicznym. Reakcje u dziecka, takie jak ból brzucha lub ucisk w klatce piersiowej, mogą mieć także fizyczne wytłumaczenie, które nie jest związane z przeżywanym żalem i dziecko może po prostu wymagać pomocy lekarskiej.

Jeśli jednak reakcje żałoby przybiorą charakter dysfunkcjonalny, należy szukać dla dziecka profesjonalnej pomocy.

Jak pomóc dziecku w żałobie?

Sigurður Pálsson, pastor w Hallgrímskirkja.

„Dziecko, które boryka się z problemem potrzebuje ciepłego uścisku, dobrego serca, wysłuchania z uwagą bo słowa często bywają niewystarczające”.

Kiedy umiera ukochana osoba

Możliwość pożegnania ze zmarłą osobą może być ważna i pomocna dla dziecka czy nastolatka, który ją traci. Pomaga to zaakceptować fakt odejścia bliskiej osoby.

Planowanie pogrzebu

Jeżeli dziecko jest krewnym osoby zmarłej, dobrym pomysłem jest umożliwienie mu udziału w przygotowaniu pogrzebu. Może to dotyczyć np. wyboru trumny, wystroju, układania planu całego wydarzenia czy wyboru muzyki, która będzie towarzyszyła pożegnalnej uroczystości.
Jeśli dziecko jest bliskim osoby zmarłej i weźmie udział w pogrzebie, ważne jest, aby z wyprzedzeniem zapoznać go z przebiegiem całej uroczystości. Można zaplanować chwilę na osobności przy trumnie, zanim nastąpi sama ceremonia pogrzebu. Dziecko może wtedy w ciszy i spokoju powiedzieć coś na pożegnanie, złożyć przy ukochanej osobie rysunki, listy lub inne rzeczy osobiste, które chciałoby przy tym ostatecznym rozstaniu ofiarować.
Dobrym pomysłem jest wcześniejsze pokazanie małym dzieciom, gdzie będą siedzieć, opowiedzenie, co będzie się działo i jaka będzie ich rola w uroczystościach pogrzebowych. Ważne jest również, aby wiedziały, kto będzie się nimi opiekował podczas pogrzebu jeśli ich rodzice nie będą do tego zdolni. W ten sposób możemy lepiej przygotować dzieci do tego trudnego dla nich wydarzenia.

Rozmowy o śmierci

Podczas rozmawiania z dziećmi o śmierci, należy wyeliminować ewentualne nieporozumienia i starannie formułować wypowiedzi. Na przykład, używając przenośni i mówiąc o zasypianiu jako odejściu zmarłego, dziecko może bać się zasnąć ze strachu przed śmiercią, która może nadejśc we śnie.
Wiele dzieci boi się szpitala, ponieważ zmarł tam ktoś, kogo znali. Postrzegają przez to szpital jako miejsce śmierci, a nie miejsce, które przede wszystkim ma zapewnić uzdrowienie.
Najlepiej spokojnie porozmawiać z dzieckiem i wszystko wyjaśnić.

Okazywanie trudnych uczuć

Dzieci mogą być przytłoczone widokiem płaczących dorosłych, zwłaszcza tych, którzy zawsze byli silni w oczach dziecka. Dlatego ważne jest, aby przygotować dziecko tłumacząc mu, że gdy ktoś bliski umrze i ludzie odczuwając smutek będą płakać, będzie to naturalna reakcja na taką sytuację.
Jeśli dziecko jest świadkiem tych uczuć u dorosłych, otrzymuję przez to komunikat, że i jemu wolno wyrażać własne uczucia w taki sam sposób, że w takiej sytuacji normalny jest płacz i smutek.
Dzieci muszą mieć jednak pewność, że pomimo doznanej straty będą zawsze przy nich dorośli, którzy się nimi zaopiekują, nawet jeśli oni sami są w smutku i żałobie.
Dziecko w żałobie musi czuć, że wciąż jest kochane przez bliskich, którzy przy nim pozostają.

Utrzymywanie porządku życia codziennego

Nawet jeśli organizacja życia jest nieco zakłócona, nadal ważna jest regularność tych punktów dnia, które można zachować. Należy postarać się utrzymać rytuały życia codziennego, na przykład wstawanie i kładzenie się spać o tej samej porze co zwykle, ścielenie łóżka, wychodzenie z psem itp.
Żal jest bardzo energochłonny, dlatego nie można zapominać o podawaniu dzieciom i młodzieży zdrowej i pożywnej żywności oraz o zapewnieniu im aktywności i dobrego wypoczynku.
Zachowanie rytuałów życia codziennego zapewnia większe poczucie bezpieczeństwa i możliwie dobre samopoczucie w trudnych sytuacjach. Szczególnie dzieciom.

Czuły dotyk

Okazywanie ciepła i czuły dotyk często znaczą więcej niż tysiąc słów. Dziecko, które jest przytulane wie, że jest kochane.
Jednak musimy być przygotowani na to, że dziecko nie będzie gotowe na nasz dotyk, będąc samo zdezorientowane w swoich uczuciach. Dotyczy to szczególnie nastolatków – często nie chcą okazywać uczuć i często boją się utraty kontroli nad swoimi emocjami.

Życie teraźniejszością i koncentracja na tym, co można kontrolować

W okresie żałoby często zadajemy sobie pytanie, „co byłoby gdyby?“. Ważne jest, aby pomóc dziecku poradzić sobie z faktem utraty bliskiej osoby i akceptacją sytuacji, której nie można już zmienić.
Ważne jest, aby próbować skoncentrować się na życiu „tu i teraz“ oraz na tym, co można kontrolować.

Przechowywanie pamiątek

Kiedy dziecko lub nastolatek traci ukochaną osobę, ważne może być dla niego posiadanie przy sobie rzeczy lub pamiątek, które przypominają osobę zmarłą lub były w jej posiadaniu. Można np. używać dalej ulubionych zapachów osoby zmarłej.
Jeśli dziecko lub nastolatek stracą rodzica, można poprosić o stopienie obrączek ślubnych i przygotowanie czegoś pamiątkowego dla dziecka.
Dobrym pomysłem może być przygotowanie dla dziecka księgi pamiątkowej o zmarłym lub pudełka ze zdjęciami lub pamiątkami po zmarłym.

Rozmowy w czasie żałoby

Emocje dzieci w żałobie są zmienne. Jeśli dziecko wyraża chęć porozmawiania o stracie, podtrzymuj dyskusję i spróbuj je zachęcić do mówienia o swoich uczuciach.
Dziecko może nie chcieć rozmawiać o trudnych sprawach, wówczas kiedy dorośli tego chcą. Dlatego ważne jest, aby być otwartym i gotowym na trudne rozmowy, w chwili gdy dziecko wykazuje na to chęć.
Jeśli natomiast dziecko nie chce rozmawiać, spróbuj je zachęcić by w inny sposób wyraziło swoje uczucia, np. poprzez rysunki, pisanie pamiętnika, komponowanie muzyki lub coś innego.

Relacje z innymi

Dobre relacje z rodziną i przyjaciółmi pomogą nam i dziecku przejść przez żałobę nie doświadczając samotności w tak dokuczliwym stopniu.
Rozmowa z kimś, kto jest gotowy do wsłuchać i okazywać współczucie, to wielkie wsparcie.
Zachęcaj dzieci do utrzymywania dobrych relacji z przyjaciółmi i krewnymi.

Trochę radości, pomimo przeżywanego smutku

Kiedy doświadczamy smutku, wówczas trudno jest nam pozwolić sobie na odczuwanie radości i zabawę. Czujemy nawet, że jest to niestosowne.
Ważne jest uświadomienie dzieciom i młodym ludziom, że można jednocześnie doświadczać wielu różnych emocji, że choć opłakujemy ukochaną osobę, można pozwolić sobie na śmiech i zabawę. Dzięki radosnym chwilom doznamy koniecznego odpoczynku od zmartwień i niepokoju.

Bądź wzorem do naśladowania dla dziecka

Jeśli dbasz o siebie, dbając o sen, odżywianie i inne podstawowe potrzeby, Twojemu dziecku prawdopodobnie, łatwiej będzie zrobić to samo.
Jeśli nie wstydzisz się rozmawiać o przeżywanej żałobie, potrafisz przyjać ofiarowywaną pomoc i duchowe wsparcie, będzie to miało pozytywny wpływ również na twoje dziecko.
Dzieci uczą się tego, co widzą i czego doświadczają wokół siebie, rodzice są dla nich wzorem do naśladowania. Pamiętaj o tym.

Dzięki wsparciu i troskliwej opiece swoich opiekunów, dziecko będzie w stanie przepracować traumatyczne doświadczenie utraty bliskiej osoby i przejść przez trudny okres smutku i żałoby.

Książki dla dzieci na ten sam temat w języku islandzkim:

• Trevor Romain: Hvað í veröldinni gerir maður þegar einhver deyr? Skálholtsútgáfan, 2010. (Książka odpowiadająca na wiele pytań, jakie zadają sobie dzieci i młodzież po stracie bliskiej osoby)

• Guðrún Alda Harðardóttir: Þegar pabbi dó, Endurútgefin Hasla, 1983 (Historia o życiu i śmierci opowiedziana z punktu widzenia sześcioletniego chłopca).

• Astrid Lindgren: Bróðir minn Ljónshjarta, Forlagið, 2012.

Książki dla dzieci poruszające temat śmierci i przemijania w języku polskim:

• Deon Michel, Tomek i nieskończoność, wyd. Oficyna Wydawnicza G&P, 2010

• Didion Joan, Rok magicznego myślenia, wyd. Grupa Wydawnicza Relacja, 2007

• Dziubak Emilia, Widmark Martin, Długa wędrówka, wyd. Mamania, 2018

• Erlbruch Wolf, Gęś, śmierć i tulipan, wyd. Hokus-Pokus, 2008

• Schmitt Eric-Emmanuel, Oskar i pani Róża, wyd. Znak Literanova, 2004

• Terakowska Dorota, Tam gdzie spadają Anioły, Wydawnictwo Literackie, 2002

Książki dla rodziców/opiekunów w języku islandzkim:

• Sigurður Pálsson: Börn og sorg. Skálholtsútgáfan, 1998.

Książki dla rodziców/opiekunów w języku polskim:

• Herbert Martin, Żałoba w rodzinie, Gdańskie, Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk, 2005

• Kergorlay-Soubrier de Marie-Madeleine, Śmierć, oczami dziecka. Jak pomagać w żałobie?, wyd. Salwator, Kraków 2011

• Kubacka-Jasiecka Dorota, Interwencja kryzysowa. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010

• Leist Marielene, Dzieci poznają tajemnicę śmierci. Drukarnia Księgarnia Świętego Wojciecha Sp. z o.o., Poznań 2009